Rys historyczny znaku Orła Białego

Dumny znak Orła Białego ze złotą koroną i potężnym dziobem, z szeroko rozpostartymi
skrzydłami, fantazyjnym ogonem i groźnymi szponami towarzyszy nam przy wielu okazjach. Jest obecny zarówno w podniosłych momentach uroczystości, jak i w zupełnie powszednich sytuacjach. Widzimy go więc w herbie państwowym, na tablicach urzędów, w szkolnej klasie, na strojach sportowców, monetach i banknotach. Odnajdujemy go czasem ze zdziwieniem na zabytkach w formie nieco odmiennej od tej, do której przywykliśmy. Ten znak ma długą historię, która splata się z dziejami naszego państwa i narodu. Na wystawie chcielibyśmy przedstawić tę fascynującą historię, wzbogacając ją o kontekst ludzi, miejsc i wydarzeń.

Przekazywana z pokolenia na pokolenia tradycja przedstawia nam opowieść wiążącą bezpośrednio moment powstania państwa z przyjęciem znaku Orła Białego. Legendarny książę Lech miał wybrać symbol dumnego ptaka na godło swego państwa i założyć stolicę, Gniezno. Chociaż źródła historyczne potwierdzają używanie symbolu orła już za pierwszych Piastów, to jednak Orzeł Biały w formie heraldycznej pojawił się dopiero wraz z przyjęciem w Polsce zachodnioeuropejskiej kultury rycerskiej. W XIII w. większość linii dynastii Piastów – choć nie wszystkie – przyjęły orła za swój znak rozpoznawczy.

Różniły się one szczegółami, barwą upierzenia ptaka i pola tarczy w takim stopniu, że nie możemy mówić o jednym typie orła „piastowskiego”, ale o orłach piastowskich. Dopiero ustalenie tego znaku przez Przemysła II w związku z koronacją na króla Polski w 1295 r. wprowadziło na trwałe charakterystyczne elementy godła: białą barwę (zastępującą heraldyczną srebrną), złoty dziób i skoki (łapy) oraz koronę, której brak w niektórych późniejszych przedstawieniach niósł istotną, zamierzoną treść.

Od końca XIII wieku Orzeł Biały pełnił kilka oddzielnych, ale mocno splatających się ze sobą funkcji. Był to przede wszystkim znak Królestwa Polskiego, oficjalny symbol państwa. Ówczesny ustrój – monarchia – wiązał godło państwa ze znakiem dynastii panującej. Posługiwali się więc nim Piastowie, a później Jagiellonowie jako symbolem panującego domu królewskiego, choć posiadali też własne rodowe znaki. Władcy elekcyjni umieszczali na piersiach orła tarczę z godłem rodowym. Jeszcze na początku XVI w. Orzeł Biały bywał identyfikowany z godłami ziemskimi, przede wszystkim z Ziemią Krakowską, gdzie zlokalizowana była stolica państwa. Kolejną ważną zmianę w postrzeganiu znaku przyniósł okres zaborów w XIX w., kiedy Orzeł Biały stał się symbolem narodu polskiego walczącego o niepodległość. Po odrodzeniu Polski w 1918 r. znak dumnego ptaka zyskał nieco inne zabarwienie znaczeniowe i emocjonalne, stając się także symbolem obywateli państwa polskiego.

W 1927 roku zaprojektowany został przez prof. Zygmunta Kamińskiego wizerunek Orła Białego, który z niewielkimi modyfikacjami służy nam do dziś. Polska odrodziła się jako republika, a nie monarchia. Specyficzną interpretacją tej zmiany po II wojnie światowej było usunięcie korony z głowy orła.

Idea takiej modyfikacji wizerunku godła sięgała połowy XIX w., gdy orzeł z nienakrytą głową symbolizował ruchy demokratyczne. W powojennych realiach oznaczał on umieszczenie Polski w Bloku Wschodnim, zależnym od ZSRR. Korona powróciła jednak w 1990 r. po demokratyzacji ustroju, jako znak suwerenności państwa.

Krzysztof Mordyński
Autor scenariusza wystawy